Mwamba wa lugha: Udadavuzi wa ngeli ya A - WA

By Geoffrey Mung'ou | 5yrs ago | 2 min read

Ngeli ni kundi la nomino zenye sifa zinazofanana kisarufi. Nomino za A-WA zina kiambishi ‘a’ cha umoja na ‘wa’ cha wingi, katika upatanisho wa kisarufi.

Mfano katika sentensi: Mwanafunzi amefika shuleni - Wanafunzi wamefika shuleni.

Ngeli ya A-WA hujumuisha majina ya:

i. Wanadamu. Mifano: mtoto na shangazi.

ii. Wanyama. Mifano: ng’ombe na mbuzi.

iii. Ndege. Mifano: kuku na kipanga.

iv. Viumbe wa majini. Mifano: dagaa na papa.

v. Wadudu. Mifano: sisimizi na kereng’ende.

vi. Kiimani au matakatifu. Mifano: Maulana na Mtume Mohammed.

vii. Viumbe wasababishao zahama, kama vile pepo na shetani.

Miundo ya Ngeli ya A-WA

Kwa mujibu wa Mwamba wa Sarufi na Mung’ou G. (2018) uk.71-73, kuna miundo ifuatayo ya majina ya ngeli ya A-WA:

(a) m-wa. Unahusu nomino zenye kiambishi ‘m-’ mwanzoni katika umoja na ‘wa-’ katika wingi. Mifano: mtakatifu-watakatifu, mtu-watu.

Mfano katika sentensi: Mchezaji huyu ni stadi - Wachezaji hawa ni stadi.

(b) mw-w. Unahusu nomino zenye kiambishi ‘mw-’ mwanzoni, katika umoja na ‘w-’ katika wingi. Mfano: mwizi - wezi.

(c) m-mi. Unahusu nomino zenye kiambishi ‘m-’ katika umoja na ‘mi-’ katika wingi. Mifano ni mkunga –mikunga, mkizi –mikizi.

Mfano katika sentensi: Mkunga amevuliwa - mikunga wamevuliwa. (aina ya samaki)

(d) mu-wa. Muundo huu unahusu nomino zenye kiambishi ‘mu-’ katika umoja na ‘wa-’ katika wingi. Mifano: Muungwana - waungwana, mutribu - watribu.

(e) ki-vi. Muundo huu unahusu nomino zenye kiambishi ‘ki-’ katika umoja na ‘vi-’ katika wingi. Mfano: kipepeo - vipepeo.

(f) ch-vy. Mfano chura - vyura (‘ch-’ katika umoja na ‘vy-’ katika wingi).

Mfano katika sentensi: chura ametoka majini – vyura wametoka majini.

(g) ‘Ø-ma. Unahusu nomino zenye umbo kapa (lisilodhihirisha viambishi katika umoja), ila zina kiambishi ‘ma-’ katika wingi. Mifano ni karani - makarani na askofu - maaskofu.

Mfano katika sentensi: Askofu ametawazwa - Maaskofu wametawazwa.

(h) Muundo kappa (Ø-Ø). Muundo huu unahusu majina yenye maumbo yasiyobadilika katika umoja na wingi. Nomino zenye muundo huu:

i. Zina kiambisha ‘a-’ cha upatanisho wa kisarufi ambacho hakibadiliki katika wingi. Mifano: Mungu na Yesu.

Mfano katika sentensi: Mungu ameniokoa – Mungu ametuokoa.

ii. Zina kiambishi ‘a-’ cha umoja na ‘wa-’ cha wingi. Mifano: simba na ndovu.

Mfano katika sentensi: Simba anatisha –simba wanatisha.

[email protected]

DIBAJI ZA WALLAH BIN WALLAH

1. Usiupoteze wakati asubuhi ukaja kuutafuta jioni. Hutaupata.

2. Usimlaumu Mungu kwa makosa yako; ujilaumu mwenyewe.

3. Ukiandika kitabu, umewaachia watu elimu ya milele.

4. Pigana na uzembe wako, usipigane na juhudi za watu wengine.